Na vijf bladzijden Bordewijk ben ik doorweekt. Ik lees IJzeren agaven, een studie in zwart met kleuren, en voel me even desolaat als de schrijver van de preambule, die door een onophoudelijk stromende regen stapt, een 'plooiloos gordijn'. Er gaat een eenzaamheid uit van deze wandelman, omdat alles wat hij tegenkomt zijn blikveld even snel verlaat als dat het erin kwam. Zijn zicht is beperkt door de regen, maar vermoedelijk door meer. Vanaf karakterloze buitenwijken loopt hij naar de oude stad. In het hart, een rond enorm plein, staat hij oog in oog met destructie en verval: omgehakte bomen en een verwaarloosde villa. Daar, op het balkon, ziet hij in ijzeren urnen de ijzeren agaven, ofwel ‘de tijd die de nabootsing had verkozen boven de natuur.’ Het is de schrijver die dit ziet. Hij vereenzelvigt zich in het voorwoord met de hoofdpersoon van het verhaal dat volgt, een verhaal dat daarmee ook óver schrijven gaat. Ik hou van de vertellingen van Bordewijk. De compactheid van zijn taal maakt zijn korte verhalen lang.

Menno ter Braak noemt de verhalen uit de Wingerdrank, waar IJzeren agaven er één van is, in een kritiek ‘cerebrale fantasie’. Hij beticht Bordewijk, overigens niet geheel ten onrechte, van de eendimensionaliteit en levenloosheid van zijn karakters, het zijn ‘gedramatiseerde dingen’. De catastrofe is belangrijker dan de mensen, zoals men dat bij expressionistische literatuur gewend is. Hij vraagt zich af of Bordewijk zo schrijft ‘om zich tegen een dieper liggende standpuntloosheid ten opzichte van het leven te verdedigen’.

Persoonlijk denk ik van niet. De kunstmatigheid in al deze verhalen, en IJzeren Agaven in het bijzonder, is essentieel, wanneer men bedenkt dat Bordewijk het hier juist over de kunstmatigheid van kunst heeft. De tragiek van een Dingeman Beeldgiter gaat inderdaad voorbij de persoon, maar niet voorbij de schrijver, die zelf zo goed en zo kwaad zijn beelden giet. Het zijn juist deze beelden waar het om draait, die op deze manier zowel onderwerp als uitwerking van het verhaal zijn. En dat is razend knap.

Overigens zijn die beelden zonder uitzondering ijzersterk. Verhalen als Huissens, IJzeren agaven of Keizerrijk beklijven door mysterieuze sfeer en door de taal, die door Bordewijk als beitel wordt gebruikt om zijn beelden vorm te geven. Hij zegt niets te veel, maar precies genoeg. Zoals J.C. Bloem het zegt: "Dit is hij, wanneer hij op zijn best is: een oproeper van onvergetelijke landschappen en gestalten, zonder verwarde symbolische rompslomp, maar in een licht dat niet werkelijk is, omdat het dieper, vreemder, fantastischer en tegelijk meer waar is. Zijn mensen hebben dan iets van de gestalten van Hieronymus Bosch; zij laten U nooit meer los. Een kennismaking met dit werk is een bezit voor het leven." En daar sluit ik mij van harte bij aan.

Doe Uzelf een plezier, en lees na de Wingerdrank Frans Kellendonks De veren van de zwaan, en dan met name de stukken Het werk van de achtste dag en Idolen. Kellendonk geeft zich daarin bloot door Bordewijk bloot te leggen. ( )