Michiel Roscam Abbing

Alhoewel de Nederlandse aanwezigheid in Brazilië van korte duur is geweest - C.R. Boxer gaat er in zijn standaardwerk over Nederlands-Brazilië uit van de periode 1618-1648 - is de neerslag in de vorm van schilderijen, tekeningen, schetsen, kaarten en objecten nog steeds omvangrijk en van onschatbare waarde voor zowel de kunsten als de wetenschap. De gouverneur van Nederlands-Brazilië, Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679), had bij zijn aankomst aldaar een aantal kunstenaars en wetenschappers meegenomen, en zelf bracht hij een grote verzameling Brasiliana bijeen, die bij terugkeer werden ondergebracht in zijn stadspaleis in Den Haag, het tegenwoordige Mauritshuis. Helaas is van dit alles voor Nederland weinig bewaard gebleven, want in zijn zucht naar adellijke titels en functies gaf hij delen van deze collectie weg aan onder meer koning Lodewijk XIV van Frankrijk en de keurvorst van Brandenburg. Delen van die laatste gift zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog verdwenen, en maar een klein deel daarvan is later weer opgedoken.
De belangstelling voor de Nederlandse aanwezigheid in Brazilië heeft recent weer nieuwe impulsen gekregen. Zo was er in 2016 een tentoonstelling van tekeningen in het Rijksmuseum te zien, die in het Noordhollands Archief waren opgedoken en die door Frans Post vermoedelijk zijn vervaardigd. Vrijwel gelijktijdig met het hier te bespreken boek verscheen Het land van de suikermolen : Johan Maurits’ Brazilië van historicus Ernst van den Boogaart, die eerder al over dit onderwerp publiceerde. Het is des te opmerkelijker dat de auteur van het hier te bespreken boek, Michiel Roscam Abbing, eerder promoveerde op het werk van de schilder Samuel van Hoogstraten, en vooral publiceerde over Rembrandt.

De kern van het betoog dat Roscam Abbing voert vormen de aantekeningen van een Harderwijker regent Ernst Brinck (1582-1649), waar tot op heden nog nauwelijks aandacht aan is besteed. Brinck bracht in 1647 een bezoek aan het atelier van de architect en schilder Jacob van Campen, gevestigd in het buiten Randenbroek bij Amersfoort. Daar ziet en beschrijft hij schilderingen met Braziliaanse onderwerpen, die het onderwerp vormen van dit boek. In het eerste deel wordt een (deels bewaard gebleven) reeks ontwerpen voor wandtapijten behandeld, zogenaamde kartons. Brinck noemt en beschrijft deze grote schilderingen, die jaren later in een Delfts weefatelier twee keer uitgevoerd worden als reeks wandtapijten. Helaas zijn beide series weefsels verloren gegaan, maar de kartons zijn later aan de Franse koning Lodewijk XIV geschonken. De kartons zijn daar vervolgens bewerkt tot nieuwe ontwerpen, en die zijn talloze keren uitgevoerd én bewaard gebleven.

Het tweede deel van het boek gaat over de serie van acht etnische portretten, die thans in Kopenhagen worden bewaard. Ook van deze reeks veronderstelt Roscam Abbing dat deze wellicht zijn geschilderd met de bedoeling er wandtapijten van te laten maken, wat echter nooit heeft plaatsgevonden. Verder suggereert hij dat er een reeks studies aan ten grondslag heeft gelegen, die verloren is gegaan. Ook hiervoor dienen de aantekeningen van Brinck wederom als bron. Vervolgens komen de Braziliaanse landschappen aan bod, geschilderd door Frans Post. Volgens Roscam Abbing zouden deze schilderijen, ondanks de datering die suggereert dat ze geschilderd zijn in Brazilië zelf, pas later in Amersfoort zijn ontstaan. Een van de belangrijkste conclusies van het boek is dat mede aan de hand van Brincks aantekeningen geconcludeerd mag worden dat het atelier van Van Campen in Amersfoort een zeer belangrijke rol speelde in de uitwerking van de in Brazilië gemaakte schetsen tot kartons en schilderijen.

In het laatste deel van het tekstgedeelte wordt een reconstructie van de Trapzaal in het Mauritshuis voorgesteld. De doeken, die oorspronkelijk moeten zijn vervaardigd om er wandtapijten naar te laten maken, te weten de reeksen ethnische portretten, de Braziliaanse landschappen van Frans Post en het fries met groente en eetbaar fruit, worden door Roscam Abbing verdeeld over de wanden van deze zaal, zoals hij denkt dat ze oorspronkelijk zouden hebben kunnen hangen. Deze reconstructie was mede mogelijk door de gedetailleerde tekeningen die Pieter Post, de broer van de schilder Frans Post, van het in- en exterieur heeft gemaakt. Wat echter merkwaardig is aan deze reconstructie, is dat Roscam Abbing het kleine formaat landschapsschilderijen hoog aan de wand plaatst - ik schat op toch wel een meter of vijf hoog - waardoor ze voor de bezoeker nauwelijks te zien moeten zijn geweest, terwijl het fries met groeten en eetbaar fruit, steeds in paren boven elkaar aan de wand zouden zijn bevestigd. De uitstalling van deze geschilderde natuurvruchten is op een (doorlopende) rand, die van onderaf moet worden bekeken, en het zou daarom mijns inziens logischer zijn wanneer in deze reconstructie de landschappen tússen de etnische portretten zouden zijn opgehangen, en het fries met groenten en eetbaar fruit bóven de portretten en landschappen, alsof deze op de doorlopende rand zouden zijn uitgestald.

Het boek eindigt met een aantal bijlagen, een notenapparaat en de bibliografie, en een uitstekende samenvatting in het Nederlands en Engels. Overigens lijkt er in de literatuurlijst op pagina 186 e.v. iets niet helemaal goed te zijn gegaan. Zo zijn sommige literatuurverwijzingen, die in de eindnoten worden vermeld, minder gemakkelijk terug te vinden doordat de auteur- en jaarvermelding gesplitst zijn opgenomen. Verder wordt er gesproken over 'karton' (pag. 28) en 'geschilderde ontwerpen op karton' (pag. 34), maar even verderop wordt dan de term modellen toegelicht, die voor de rest van het boek wordt gebruikt.

Samengevat : aan de hand van de aantekeningen van Ernst Brinck toont Roscam Abbing het grote belang aan van het atelier van Jacob van Campen op Randenbroek. Op basis van in Brazilië vervaardigde, en thans nog deels bewaarde schetsen werden in dat atelier alle opdrachten van Johan Maurits uitgewerkt en uitgevoerd. Het merendeel van de tegenwoordig nog bestaande schilderingen waren bestemd om te dienen als kartons voor wandtapijten, wat door omstandigheden uiteindelijk maar deels is gelukt. Verder toont het boek hoe de wandtapijten op de bovenetage van het Mauritshuis gehangen zouden kunnen hebben, en dat is bij mijn weten tot op heden nog niet uitgezocht. Het boek is uitgevoerd in een handzaam formaat, rijk geïllustreerd met afbeeldingen van hoge kwaliteit. De ongenummerde illustraties tussen de verschillende hoofdstukken zijn afkomstig uit het zogenaamde Libri Principis, dat tegenwoordig bewaard wordt in de Biblioteka Jagiellónska te Krakau.… (mehr)