Barbero, Dante
Mi dispiace si faccio qualche errore in questa recensione: l’italiano non è la mia prima lingua (né la seconda, ne la terza). Questo es un libro molto interessante, perché non si può parlare di la vita di Dante se non si sa molto di questa vita. Il professore Barbero parla de ciò che si sa, che non è molto. L’ipotesi sono vietate, come si deve. Quello che si sa può spiegare quello che Dante fece. La imagine di Dante è un vuoto, che solo si può vedere nel confronto con la Soria dei suoi tempo.

Spagnolo, Español
He leído este libro en italiano porque se puede leer con facilidad (por lo menos yo puedo). El profesor Barbero es un historiador, no un estudioso de la literatura, y, por lo tanto, no se puede esperar que dé sus teorías sobre la composición de las obras de Dante. Como es historiador tiene que basarse en las fuentes disponibles; no son muchas, así que lo que se nos presenta es una explicación de lo que sucedió, de los pleitos legales, de las actas notariales, de los escritos de la época que tienen que ver con la vida de Dante. Es muy interesante lo que se puede hacer para perfilar la vida de un autor sin poder saber gran cosa de él personalmente, y conseguir que sea interesante lo que leemos sobre las costumbres de la época, los partidos en la ciudad de Florencia, la forma de hablar de unos y otros, los usos en las batallas, las alianzas entre grupos, la organización de las ciudades. En ese marco es donde se explica a Dante de manera atractiva, sin que, parece mentira, sepamos gran cosa del escritor o de la persona. ( )

En este vibrante ensayo el prestigioso medievalista italiano Alessandro Barbero nos sumerge en la vida de Dante a la luz de la sociedad y la cultura de su tiempo. Gracias a una documentación ingente y analizando las intervenciones del poeta en el gobierno de Florencia, Barbero logra reconstruir circunstancias como el estatus social y económico de los Alighieri, la importancia del matrimonio del poeta y la naturaleza de su compromiso político. Y así esta extraordinaria biografía nos descubre, más que al escritor encerrado en su estudio, al hombre ambicioso decidido a vivir intensamente la tumultuosa y accidentada vida de las ciudades Estado del medievo, y que el tiempo consagraría como uno de los mayores genios de la literatura universal.

Het minste wat je kan zeggen, is dat dit een heel grondige studie is van wat er bekend is van het leven van Dante Alighieri, de schrijver van de door mij verafgode Divina Commedia (jawel, ‘verafgode’, u leest het goed). Er is geen ander boek dat ik al zo dikwijls gelezen heb, in verschillende talen (waaronder het oorspronkelijke Florentijns Italiaans), en dat me altijd raakt tot in de kern van mijn ziel. Het is irrationeel, ik weet het, maar het is zo. Dit jaar herdenken we de 700ste verjaardag van de dood van de auteur, en ik kon het dus echt niet maken me niet te verdiepen in de recente literatuur rond de Divina Commedia en Dante. Dit boek van Alessandro Barbero is in de markt gezet als de biografie die je moet lezen om weer helemaal mee te zijn in de Dante-studie. En dat klopt, tenminste als je het fijne wil weten van alle aspecten van Dante’s leven.

Alessandro Barbero geldt in Italië als één van de meest toonaangevende experts in de laat-Middeleeuwse geschiedenis, en in het bijzonder de militaire geschiedenis. En dat blijkt al meteen: dit boek start midden in een veldslag die in de buurt van Florence werd uitgevochten in het jaar 1289, en waar ook Dante aan deelnam. De auteur grijpt het gebeuren aan om de precieze sociale afkomst van Dante te bepalen. Hij doet dat heel ingenieus, aan de hand van indirecte getuigenverklaringen en documenten, en toespelingen die Dante zelf maakte in zijn werk. Het typeert de aanpak van dit boek: de auteur gaat nauwgezet te werk, weegt verschillende bronnen en getuigenissen af, om tot een waarschijnlijkheidsoordeel te komen.

Met andere woorden: dit is een eerste klas historische studie, die inderdaad een uitstekend zicht geeft op wat er over de figuur van Dante Alighieri (en zijn familie) bekend is. Het gevolg is wel dat de echte literatuurliefhebber hier op zijn honger blijft: de focus ligt op het biografische en niet op het literaire, laat staan het filosofisch-spirituele gehalte van het werk van Dante. Dit boek is zeker vlot geschreven, maar de aanpak van de auteur, consciëntieus de historische methode volgend, spreekt natuurlijk niet echt tot de verbeelding. Alleen al het feit dat een derde van dit boek uit voetnoten en bibliografie bestaat, spreekt boekdelen. Laat je dus niet misleiden door mijn povere waardering van 2.5 sterren: dit is echt wel een degelijk academisch werk, maar helaas voegt het weinig toe aan de lectuur van de Divina Commedia. Daarvoor kan ik uit volle overtuiging verwijzen naar het werk van Prue Shaw, Reading Dante, dat ik momenteel aan het lezen ben (en dat helaas nog niet in Nederlandse vertaling bestaat). ( )

Alessandro Barbero ha il suo fan club di tifosi sfegatati che si gettano sopra ogni video dove il professore di storia medievale racconta i suoi studi in un modo certamente accattivante. Barbero racconta le cose in modo senza dubbio affascinante, e si merita questo seguito. Ma prima di tutto è un professore universitario, e in effetti questo libro è in primo luogo un testo storico: una biografia di Dante condotta secondo tutti i crismi, partendo dagli antenati del Sommo Vate e cercando di trarre dalle scarne e a volte contraddicentesi fonti - tutte regolarmente citate, la quantità di note a piè di pagina è enorme - quante più ipotesi verosimili possibili. A volte Barbero si discosta dagli studi precedenti: tutte le volte che lo fa non solo espone cosa i suoi predecessori hanno scritto, ma spiega anche i motivi che lo portano a fare quelle scelte. Insomma, se fossimo studenti universitari sarebbe un manuale perfetto, e di solito lo stile è quello suo. Detto tutto questo, però, il libro non mi ha convinto. Secondo me non è né carne né pesce; rispetto la sua scelta di non abdicare alla saggistica pop, però credo che il risultato finale risulti troppo pesante per chi vorrebbe semplicemente rilassarsi con un po' di storia. ( )

Biografia di Dante direi complementare a quella scritta da Marco Santagata, biografo che Barbero cita e conosce molto bene.

Il taglio di questa biografia è storico, e come potrebbe essere altrimenti, visto il lavoro di Barbero? I primi quattro capitoli, infatti, sono dedicati alla questione nobiliare degli Alighieri, della sua condizione sociale e nel far questo si inizia a esplorare il mondo medioevale dell’epoca. Si inizia con la battaglia di Campaldino: come era formato l’esercito, come si svolse e altri dettagli. Da qui si passa alla condizione economica e familiare degli Alighieri. Cosa voleva dire essere nobili al tempo? Cosa comportava? Chi erano gli antenati di Dante? Al quinto capitolo inizia la biografia vera e propria di Dante.

Come anche ribadito da Santagata, i dati su Dante sono scarsi e contraddittori. Spesso, in molte parti della sua vita, bisogna procedere per intuito, buon senso, spremendo ogni informazione dal più piccolo indizio, avendo sempre presente che le certezze sono poche. Molti indizi arrivano dai registri dei notai, poiché la famiglia di Dante era dedita a numerosi affari, di compravendita di terreni e case e prestiti di soldi a usura (cosa a quanto pare assai normale all’epoca).

Barbero poi è molto abile nel ricostruire il grande affresco della politica medievale dell’epoca. Le divisioni, le connessioni fra le famiglie, i cambi di partito, le alleanze e le inimicizie. Un groviglio inestricabile, pieno di contraddizioni, sete di potere, ma anche attenzione alla cultura, se, a quanto pare, Dante ebbe ospitalità anche per la sua statura intellettuale. Ammetto che molte pagine, con nomi e luoghi e intrecci, pur piacevoli alla lettura – Barbero è sempre bravissimo a raccontare – sono un po’ scivolate via nella mia memoria da lombrico.

A proposito della mia memoria da lombrico, ho dovuto rivedere alcuni dettagli della vita di Dante, cose che a scuola si danno per assodate o mancano, ma che lo storico pignolo colloca fra le opzioni possibili, se non improbabili, o rivela. Vi lascio alla lettura per scoprirli. (Queste informazioni erano anche nel libro di Santagata? E chi se lo ricorda?)

Segnalo che delle 362 pagine del libro, ben 89 sono dedicate alle note, alla bibliografia e all’indice dei nomi.

Buona lettura! ( )