Wir haben es nicht gewußt is een bekende ironische zin die het Duitse volk nogal eens in de mond wordt gelegd als hen wordt gevraagd naar de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust in het bijzonder. In het boek Heeft u Hitler gezien? stelt de schrijver Walter Kempowski een soortgelijke vraag in het tweede deel van het boek, maar eerst stelt hij de vraag die de titel van dit boek vormt.

Het is een slimme vraag, zegt schrijfster Roxane van Iperen in haar voorwoord, want we zoeken naar antwoord op de vraag wat een heel volk heeft bezield om achter één man aan te lopen. Een man die opdracht gaf tot machinaal moorden en daarmee de ondergrens van de menselijkheid bereikte. Daarom deze vraag;

Niet: waarom steunde u Hitler? Maar: heeft u Hitler gezien? De antwoorden, zonder enige literaire inmenging door Kempowski weergegeven, staccato, met het beroep en het geboortejaar van de respondent als enige context, zijn op zichzelf geen betrouwbare geschiedschrijving. Ze zijn zelfs niet te vertrouwen als herinnering…Toch vormen al die antwoorden sámen een diaserie van onschatbare waarde.

De bevraagde mensen geven vaak meer informatie dan een simpel ‘ja’ of ‘ nee’ en dat levert veel informatie op. In deel twee van dit boek biedt Kempowski geen milde omweg meer aan de Duitsers, en aan de lezer ook niet. Daar vraagt hij; Wist u ervan? Dat geeft een nog veel indringender beeld met soms schrijnende verhalen.

In het eerste deel valt op dat de figuur van Hitler mensen zowel aantrok als afstootte. Een huisvrouw uit 1916 meldt;

Hij had grote, heldere ogen en keek je heel doordringend aan.

Zijn redenaarstalent komt veel ter sprake en maakt vaak grote indruk, zoals een officier uit 1916 zei;

We zouden allemaal meteen ons geweer hebben gegrepen, zozeer stonden we voor hem klaar. Het is me nog altijd een raadsel hoe iemand ons zo kon meeslepen.

Aan de andere kant hadden veel mensen een afkeer van de bombast en het vertoon waarmee Hitler zich omringde. Toch bleek het soms lastig om er weerstand aan te bieden, zoals een professor uit 1907 zei;

Het vreemde aan Hitler..Weet u, ik ben veel intelligente, zelfstandig denkende mensen tegengekomen. Iemand zei een keer tegen me: ‘Ik ben ernaartoe gegaan met het vaste voornemen: mij krijgt hij niet! En toen ik er was…het was een sfeer die me volkomen weerloos maakte.

Toch waren er ook mensen die blijkbaar niet vatbaar waren voor de retoriek van Hitler. Zo vertelde een advocaat uit 1908 dat hij in een menigte als enige weigerde om de Hitlergroet te brengen;

Voor zover ik kon zien, schreeuwde iedereen – echt iedereen – en strekte iedereen zijn arm, terwijl ze met felle, glazige ogen naar de ‘Führer’ keken. Niemand merkte blijkbaar dat ik zwijgend en roerloos tussen hen in stond.

Het doet sterk denken aan de beroemde foto van August Landmesser, die ook weigerde de groet te geven in een menigte mensen.

Het tweede deel van dit boek gaat dus over de vraag of men wist van de concentratiekampen en wat zich daar afspeelde. Opvallend is dat Wir haben es nicht gewußt maar zelden is opgetekend. Zelden, maar het ontbreekt niet, zoals een huisvrouw zegt;

Nee, daar wist ik niets van. Kan me ook helemaal niet voorstellen dat iemand als Hitler, die echt van kinderen hield en zich zo met de jeugd bezighield, dat dat zo geweest zou zijn, kan ik me gewoon niet voorstellen, dat is uitgesloten.

Terwijl daarboven een boer laat optekenen;

Ik snap niet dat de oudere generatie nog altijd zegt dat ze niets van dat alles heeft geweten. Elke burger wist in elk geval tijdens de oorlog heel goed dat als iemand niet naar de pijpen van de partij danste, hij moest verdwijnen, en waarheen, dat wist vast iedereen.

Tussen deze twee meningen zitten talloze anderen. ‘Dachau’ was een vrij normaal woord dat gebruikt werd om mee te dreigen. Veel mensen hebben kampen en gevangenen gezien, maar dachten dat het om misdadigers ging of stelden eenvoudig geen vragen. Want de boer had gelijk, je kon zo maar verdwijnen.

Velen hebben ook transporttreinen gezien of zelfs executies en dan gruwelen ook Duitsers van wat ze zien. Toch lezen we ook vaak dat men wel van de kampen wist, maar niet dat het zo erg was.Wel dat het de bevolking toch werd verweten. Men had het moeten weten, de kampen lagen immers overal. Een docent zegt daarover;

Het is moeilijk op dat verwijt te reageren. Ik woonde in Arnstadt, 40 kilometer van Weimar, maar ik heb niets van Buchenwald geweten. We wisten dat er een kamp Buchenwald bestond, maar wat daar gebeurde…Het was echt zo afgeschermd van de buitenwereld, dat je niets hoorde.

Tenslotte zijn er de verhalen waarvan je nu nog steeds opkijkt, zoals van de leraar die gediend heeft bij de SS:

Het moet in 1943 geweest zijn dat we een feestje hadden waar ook een kwart-Joodse vrouw was. Ik heb haar uitvoerig uitgelegd dat het niet zo mooi was was ze met de Joden deden, dat ze onderdrukt werden enzovoort, maar dat ze toch moest accepteren dat als een heel volk dat wilde, de minderheid in kwestie daaronder moest lijden en het maar moest verduren. Je had gewoon niet in de gaten hoe onmenselijk je was.

Er komt natuurlijk geen eenduidig antwoord op wat een volk bezield heeft en of iedereen de waarheid heeft gesproken, maar het geeft een fascinerend beeld van hoe men toen in de samenleving stond. De schrijver Sebastian Haffner heeft bij deel één nog een nawoord geschreven waarin hij een aantal plausibele redenen geeft van het succes van Hitler en zijn partij. Gaat u het vooral lezen.

Vertaling; Gerrit Bussink en Izaak Hilhorst ( )