Ha elképzelünk egy embert, aki tényleg semmilyen történelmi ismerettel nem rendelkezik (mert mondjuk hegyi kecskék nevelték fel egy lakatlan szigeten), és elképzeljük azt is (ha már úgyis képzelgünk), hogy a kezébe nyomjuk ezt a könyvet, akkor ez az ember bizonyosan csodálkozni fog. Nem érti majd, miért írnak ilyen vastag kötetet valakiről, aki ennyire tizenkettő egy tucat. Ott nyomorog Bécsben, közepesnél rosszabb akvarelleket fest régi épületekről, munkásszállásokon húzza meg magát, műveltsége felületes, és nyoma sincs benne a szuggesztivitásnak. Mi persze nem hegyi kecskék között cseperedtünk, úgyhogy tudjuk, ez a fiatalember, ez az alig húsz éves Adolf a XX. század egyik főgonosza, a második világháború kirobbantója, és a holokauszt kiötlője – szóval mi értjük, mi a pláne Hamann könyvében. De azért borzongató belegondolni, milyen köznapi alapokra épülhet fel egy szörnyeteg.

Hamann az 1900-as évek legelejére visz minket, azokba az évekbe, amikor Adolf Hiter pelyhedző bajszú ifjoncként megérkezett Linzből Bécsbe, hogy szerencsét próbáljon. Sorsa általános sors volt az alkonyát élő Monarchiában, hisz akkoriban gyakorlatilag minden második fiatalember a dinamikusan fejlődő, izgalmas Bécsben kívánta megcsinálni a szerencséjét. Az se unikális, hogy Hitlernek ez nem sikerült: a Képzőművészeti Akadémiára nem vették fel, úgyhogy innentől meg kellett húzni a gatyamadzagot – gyanítható, hősünk bizonyos időszakokban koldulásból volt kénytelen fenntartani magát. Ha pedig munkája volt, az is csak a tisztes szegénységre volt elég: fillérekért árulta akvarelljeit a nem túl igényes polgároknak.


(A császár és Karl Lueger polgármester 1910-ben, Bécsben. Valószínűleg akkor ők voltak ketten a legnépszerűbb figurák ott. Hitler még a kanyarban sincs.)

Hamann kötete azért nélkülözhetetlen adalék a második világháborúhoz, mert rámutat egy nagyon fontos kontinuitásra a szétesőfélben lévő, forrongó Monarchia és a második világháború között. Mert azok az eszmék, amelyekkel Hitler felgyújtotta a világot, nem voltak újak: tulajdonképpen a császárváros általános közhangulatát másolták le. Hogy mást ne mondjak, Bécsben ekkoriban Karl Lueger volt a polgármester*, aki véresszájú antiszemita szólamokkal nyerte meg a nép szívét – Hitler valószínűleg tőle leste el, hogyan kell néptribunként az ujja köré csavarni a tömegeket. A parlamentben is hemzsegtek az agresszív taplók, akik gyakorlatilag ellehetetlenítették a demokratikus ügymenetet**. Minden nemzetiségnek (a cseheknek éppúgy, mint az olaszoknak) megvoltak a maguk radikálisai, ahogy természetesen a németeknek is. Mert – bár gyakran megfeledkezünk róla – nem csak a nem-németek gravitáltak kifelé az Osztrák-Magyar Monarchiából, hanem bizony a germán szívűek számottevő része is. Ők voltak azok, akik a Habsburgokat elaggott, idejétmúlt csontvázaknak tartották, akiket kriptába kéne már tenni, és helyette legszívesebben a Nagy-Német Birodalomhoz kötötték volna a szekerüket. Ilyen értelemben szegény Ferenc Jóska alaposan meg volt lőve: népei egymással fenekedtek, mindegyik személyes sértésnek vette, ha a másik valamilyen jogot kapott, legfeljebb abban értettek egyet, hogy a zsidókat agyon kéne ütni. Egy nálánál bölcsebb uralkodónak is beletört volna a bicskája a helyzetbe***. Hitler pedig ott ült a forrongás, az izgatott zsemzsegés közepén, és figyelt, tanult, jegyzetelt. Mindent, amit látott, beépítette formálódó világnézetébe. Elvetette a magot, és locsolgatni kezdte. Rusnya egy paréj nőtt ki belőle.

Pazar, tárgyszerű, részletező kötet. Ajánlom.

* Karl Lueger máig vitatott személyiség. Tagadhatatlanul minden idők egyik legkompetensebb polgármestere, gyakorlatilag ő csinált élhető világvárost Bécsből, ami ekkoriban a világ tíz legnagyobb városának egyike volt. Sokan vitatják azt is, hogy valóban antiszemita lett volna - vannak arra utaló jelek, hogy csak szavakkal ostorozta a zsidóságot, valójában remekül megfért velük. Azonban amikor beemelte a politikai közbeszédbe a legalpáribb biboldózást, tulajdonképpen legitimálta az antiszemitizmust a tömeg szemében - ezért pedig viselnie kell a felelősséget.
** Hitler le is vonta a következtetést a bécsi parlamentben látottakról: a demokrácia döntés- és életképtelen. Az, hogy hol a nemzetiségek, hol a németek blokkolni tudták a döntéshozatalt, az valóban jelezte, hogy az osztrák demokrácia egész egyszerűen rosszul van megtervezve – kár, hogy Hitler nem az akkori londoni parlament munkáját figyelte testközelből, akkor talán több értéket látott volna a demokrácia eszméjében.
*** Ilyen körülmények között persze kérdés, hogy a Monarchiát megmentette-e volna, ha idejében és kellő határozottsággal egy föderális szerkezetet hoznak létre a duális elrendezés helyett. Hisz Ferenc József éppenséggel bőségesen tett gesztusokat a cseheknek, a lengyeleknek, csak épp azzal szembesült, hogy 1.) azok radikálisai keveslik az apanázst 2.) a német radikálisok pedig csak megerősödtek abban, hogy Németország az igazi hazájuk, saját császáruk csak kiszolgáltatja őket a szláv veszedelemnek, ami kultúrájuk felszámolására törekszik. Ez a jelenség amúgy – hogy két szemben álló fél radikálisai szinte egymást hergelve, együttes erővel megakadályozzák az észszerű, múlhatatlanul szükséges reformokat – minden időkben a történelmi tragédiák melegágya. ( )

Ik ben ontegensprekelijk geïnteresseerd in geschiedenis en een zeker deel van mijn boekencollectie bestaat uit boeken over de dictatoriale systemen waaraan (vooral) de twintigste eeuw zo "rijk" is geweest, de nationaal-socialistische, fascistische en communistische alleenheerschappijen in Duitsland, Italië, Rusland en de door die landen gecontroleerde gebieden.

In zekere zin hoort Het Wenen van Hitler - De biografie van de jonge Adolf in dat deel van mijn boekenkasten terecht te komen. Maar vooral het feit dat dit boek niét over die dictaturen gaat, maar over de democratieën in k.u.k. Oostenrijk-Hongarije, maakt lezing van dit werk van Brigitte Hamann meer dan de moeite waard. Niet alleen omwille van de bijzonder interessante achtergrondinformatie bij het latere uiteenvallen van dit rijk, een uiteenvallen dat ingebakken zat in de genen ervan, maar zeker en vast ook en vooral de uitvoerige documentering van het "denken" van Adolf Hitler.

Een "denken" dat, zo blijkt, eigenlijk nergens ook maar een spoor van originaliteit vertoont, een "denken" dat geheel en al bestaat uit leentjebuur spelen bij filosofen als Guido von List en Lanz von Liebenfels en politici als Georg Schönerer, Karl Hermann Wolf en Karl Lueger. Filosofen die geen van allen in Duitsland woonden, politici die stuk voor stuk in Oostenrijk actief waren, ideeën die behalve bij hen ook bij grote delen van de Oostenrijkse volkeren leefden, zowel bij het Duitse (de grootste minderheid in de Oostenrijkse, Cisleithaanse "deelstaat", die uit niks anders dan minderheden bestond) als bij pakweg het Tsjechische en het Rutheense (Oekraïense). Ideeën die Hitler alleen maar hoefde te exporteren naar Duitsland - waar ze in veel minder felle vorm óók wel bestonden -, om ze daar te "perfectioneren" en (in tegenstelling tot wat de Oostenrijkers gedaan hadden, die er door hun innerlijke verdeeldheid geen werk konden van maken) tot uitvoering te brengen.

Verwacht echter van dit boek géén voortdurend inhakken op die ideeën, noch op de jonge Hitler (laat staan de oude). Hamann heeft, ondanks het onderwerp, een vrij objectief werk geschreven. Een werk ook dat niémand in de Oostenrijks-Hongaarse janboel buiten schot laat. Zelfs niet diegenen die uiteindelijk de geschiedenis ingegaan zijn als de grootste slachtoffers, "de" Joden. Getuige daarvan moge volgend citaat zijn, waarmee ik deze bespreking graag afrond. U vindt het op pagina 360 tot 362 van het boek:

"De in wenen gevestigde, geassimileerde Joden voelden zich bedreigd door het woest en vernietigend om zich heen grijpende antisemitisme, dat steeds duidelijker racistisch getint werd. Ze hadden alles gedaan om niet als Joden op te vallen, om zich aan te passen er er volledig bij te horen. Velen waren allang gedoopt en dachten hun Joodse afstamming te kunnen vergeten, maar nu ze plotseling in het kader van het racistische antisemitisme op één hoop werden gegooid met de haveloze geloofsgenoten uit het oosten, zagen ze zich bedreigd in hun zwaarbevochten bestaan.

Veel Oost-Joden vielen in het straatbeeld op vanwege de slaaplokken (peies) en traditionele kleding (kaftan, hoed en laarzen) die ze als teken van hun orthodoxe geloof droegen, en hun Jiddische taal. Hun afwijkende uiterlijk liet ze als een samenzweerderige groep overkomen.

De Joodse gemeenschap spande zich naar vermogen in om de immigranten zich zo snel mogelijk te laten aanpassen. De 'kaftan-Joden' kregen onopvallende kleding en hun kinderen leerden snel Duits in eigen scholen. De gemeenschap zorgde zo veel mogelijk zelf voor de immigranten en voorkwam dat ze aanspraak maakten op de algemene sociale voorzieningen. De rijke Joden spendeerden ruimhartiger dan ooit geld aan opwarmlokalen, gaarkeukens en hospitalen. De Weense Joden maakten zich vooral zorgen om de Oost-Joodse marskramers die in de stad van Lueger bijzonder veel ergernis wekten. Op conferenties besprak men het 'kwaad' van de 'zwervende bedelaar' en de 'handeleh' en er werden strategieën ontwikkeld om de assimilatie te bevorderen. Maar hoe ruimhartiger de Weense Joden waren, des te meer armlastigen stroomden er binnen. En hoe meer Oost-Joden er binnenkwamen, des te groter werd de angst voor een verdere versterking van het antisemitisme.

Bovendien bleek dat veel arme Oost-Joden de vrijgevigheid van hun rijke broeders uit het westen helemaal niet waardeerden. Ze hielden vast aan hun oude gebruiken en zeden, hun traditionele kleding en taal. Ze waren trots en zelfbewust en vertoonden zelfs een houding van superioriteit ten opzichte van de West-Joden - zij waren er immers van overtuigd het 'ware Jodendom' te bezitten. Ze hadden hun oude geloof en rituelen trouw bewaard, hielden vast aan de gebruiken van de vaderen en waren zo het vleesgeworden verwijt aan de West-Joden die in hun geloof verflauwd waren, zich aanpasten of zelfs gedoopt waren.

Ondanks alle inspanningen tot begrip, bleef er veel afstand bestaan tussen de Oost- en de West-Joden. De schrijver Wassermann noteerde: 'Als ik een Poolse of een Galicische Jood zag, met hem sprak en me inspande om tot zijn innerlijk door te dringen, om zijn manier van denken en leven te doorgronden, dan kon hij mij wel ontroeren, verwonderen, of tot meeleven of droefheid stemmen, maar een gevoel van broederschap, ja, alleen maar van verwantschap kreeg ik niet. Hij was mij volkomen vreemd in zijn uitingen, in iedere ademtocht, en als er geen menselijke toevallig-individuele symbiose ontstond, was hij zelfs afstotelijk.'

Wassermann - die in dit opzicht slechts een voorbeeld is: ook bij Elias Canetti zijn soortgelijke uitspraken te vinden - voelde een kloof tussen de 'Joodse Joden' en de 'Duitse Joden': 'Zijn dat niet twee soorten, twee rassen haast of op zijn minst twee verschillende levensdisciplines?' Hij, de Duitse Jood, wilde 'slechts op een voorpost, mijzelf en mijn wereld tot uitdrukking brengen, tot een brug maken'. 'Ben ik zo uiteindelijk niet nuttiger dan iemand die star vasthoudt aan een bepaalde marsrichting?' Hij beklaagde als betrokkene de 'benauwende situatie' van de geassimileerde Joden: 'Duitse Joden; versta die beide woorden zeer nadrukkelijk. Vat ze op als de laatste ontplooiing van een langdurige ontwikkelingsgang. Met zijn dubbele liefde en zijn strijd op twee fronten is hij naar de rand van de afgrond der vertwijfeling gedrongen.'"

Zeg nu zelf: zelfs los van de duidelijke analogie tussen toenmalige en tegenwoordige situaties, maken dat soort citaten alleen al dit boek de moeite van het lezen, én bewaren, waard. Met wat geluk vindt u het nog bij Boekenvoordeel , waar ik het zelf een paar weken terug voor een spotprijs op de kop tikte. ( )

Book in German, excellent review of Hitler's political "apprentice years", his time in Vienna, where he stayed mostly in Asylums but where he acquired the foundations of his deeply-rooted hate against Jews and other so-called non-"aryan" people. The fascinating part is how deeply the differences in political discourse is and how much this poisoned not only Hitler's mind. ( )

Interessant aber es fehlt das Tempo. ( )

Hitlers Wien is een nauwgezette studie van het leven van de jonge Hitler en de stad waar hij tussen 1907 en 1913 woonde. Hamann veegt met de nodige flair enkele diepgewortelde mythes van tafel, waarvan Hitlers vermeende Joodse afkomst waarschijnlijk de bekendste is. Het Wenen dat Hamann beschrijft, is niet het sprankelende centrum van kosmopolitische intellectuelen en kunstenaars, maar dat van bittere armoede en schijnbaar onoplosbare sociale conflicten: tussen arbeiders en kleine zelfstandigen, tussen de talloze migranten en de oorspronkelijke bewoners en tussen Duitstaligen en zij die een andere taal spreken (vooral Tsjechisch). Het is in deze omgeving dat Hitler door het maken van ansichtkaarten en kleine schilderijen met moeite het hoofd boven water houdt en waar hij in aanraking komt met denkbeelden die een belangrijk deel van zijn levensbeschouwing zullen vormen: Duits-nationalisme, sociaaldarwinistisch geïnspireerde rassentheorieën en de leiderscultus. Het is ook in Wenen dat hij politieke voorbeelden vindt in de populistische burgemeester Karl Lueger -bekwaam bespeler van het sentiment van de massa- en de Deutschradikale partij en hun oppositie tegen de parlementaire democratie (of wat daarvoor moest doorgaan in de Habsburgse dubbelmonarchie).

Twee zaken blijven op eerste zicht onverklaard uit Hitlers Weense verleden. Ten eerste de leiderskwaliteiten van de man zelf. De jonge Hitler in Wenen is een zonderling, slecht in sociaal contact, onmogelijk in de omgang met vrouwen en zeker in het begin nauwelijks in staat voor zichzelf te zorgen. Zij die hem gekend hebben tijdens deze cruciale jaren zijn zonder uitzondering verbouwereerd over zijn latere loopbaan en het is inderdaad moeilijk in de vreemde eend die Hamann schetst de contouren te zien van een man die de hele wereld overhoop zou halen. Ten tweede en meer problematisch is Hitlers Jodenhaat. Hoewel virulent en openlijk antisemitisme in het Wenen van de eerste helft van de twintigste eeuw schering en inslag is -Karl Lueger is opnieuw het beste voorbeeld- is er geen enkele aanwijzing dat Hitler rond deze periode zelf antisemiet was. Integendeel zelfs. Hij valt eerder op door zijn goede contacten met enkele Joodse kennissen en opdrachtgevers en laat zich in positieve zin over Joden uit. De wortels van Hitlers antisemitisme, aldus Hamann, moeten waarschijnlijk gezocht worden in de Russische revolutie van 1917 -gezien door velen als een Joodse revolutie- en in de naoorlogse jaren in Duitsland. Maar omdat dit buiten het bestek van dit verder uitstekende boek valt, blijft de lezer hier wat op zijn honger zitten. Graag een vervolg, Frau Hamann! ( )