Er is nieuws te melden voor de Paustovski-adept, en zo zijn er velen in de Lage Landen! Goudzand wordt nu zo’n veertig jaar na het verschijnen van “Verhaal van een leven” gepubliceerd, een cyclus die zo maar eventjes zes delen in de reeks privé-domein beslaat, en biedt de geïnteresseerde lezer die “de grote Paustovski” al doorploegde nog een uitsmijter aan met beschouwingen, verhalen, dagboekfragmenten en brieven van de auteur.

Konstantin Paustovski’s zesdelige “Verhaal van een leven”, werd door de schrijver en slavist Charles B. Timmer veeleer een “biografie van de ziel” genoemd, dan een “relaas van gebeurtenissen”. Maar misschien sluit in deze schitterende en bejubelde reeks het ene het andere niet uit, en wordt beide aspecten recht gedaan. Deze autobiografie overtreft zelfs in lengte Herzens “Feiten en gedachten”, en is bij mijn weten het langste egodocument uit de Russische literatuur ooit. Misschien kunnen deze memoires niet wedijveren met die van Herzen in louter intellectuele kracht, maar ze zijn een genot om te lezen omwille van de melancholische lyriek waarmee Paustovski het voortschrijden van de tijd bezweert en de ruimte die hij openlaat om de lezer een blik te gunnen in zijn kwetsbare intimiteit, die voortdurend ingebed ligt in een grimmige maalstroom van revolutie en oorlog waarop hij absoluut geen vat had.

Maar wie zou Paustovski in ons kleine taalgebied kennen, als we het even niet over Wim Hartog hebben? Deze tolk Russisch, die gradueerde aan de Sorbonne, leerde de taal kennen bij de marine. Hij heeft Paustovski bij ons groot gemaakt en de lezer onnoemelijk veel plezier bezorgd met een ronduit uitmuntende vertaling in een onovertroffen, warm en tintelend Nederlands, waar elk deel zindert van verrassend gekozen adjectieven en effectvolle poëtische trouvailles. Het was 1965 toen Hartog in een Parijse boekhandel “de Paustovski” ontdekte in een Franse vertaling. De Franse en Engelse vertalingen uit de jaren zestig en zeventig hadden de reputatie nogal muf te zijn en Hartog toog aan het werk. In zijn Nederlandse vertaling werd Paustovski’s Russisch plots visueel uiterst aanschouwelijk neergezet en het brede taalpalet dat Hartog daarbij hanteerde laat je het voorgestelde aanvoelen met een bijwijlen tactiel raffinement.

Goudzand scherpt het beeld dat we over Paustovski reeds hadden verder aan. Het biedt een dwarsdoorsnede aan van de prozaïsche wederwaardigheden van zijn leven, en laat de lezer de kans om de hoge vlucht die zijn lyrische autobiografie later nam beter te kaderen. Waarom koos vertaler en bezorger Wim Hartog de titel “Goudzand” voor deze compilatie van losse dagboeknotities, brieven en verhalen? Wel, reeds op de eerste bladzijde lezen we in de epigraaf voor het boek: “Er wordt vaak aan schrijvers gevraagd of zij een aantekeningenboekje bijhouden, of dat zij uitsluitend op hun geheugen vertrouwen. De meeste schrijvers hebben zo’n boekje, maar maken er slechts zelden gebruik van voor hun werk. Zulke aantekeningen vormen dan ook een op zichzelf staand genre in de literatuur. Zodoende worden naast de romans en verhalen van een schrijver soms ook zijn aantekeningen los uitgegeven. Voor een schrijver is het geheugen bijna alles. Het opgespaarde materiaal ligt er niet alleen maar opgeslagen. Het waardevolste blijft als een toverzeef achter. Stof en molm vallen erdoor en worden door de wind weggevoerd, en slechts het goudzand blijft achter. En daarmee worden dan kunstwerken gemaakt.” (K.P. - pag. 6)

Konstantin Paustovski werd geboren in 1892 in Moskou. Toen hij zes was verhuisde zijn gezin naar de Oekraïne, waar hij een zorgeloze jeugd beleefde. Hij bezocht het gymnasium in Kiev, bekwaamde er zich aan de universiteit in wis- en natuurkunde, en trok vervolgens naar de universiteit in Moskou, waar hij zijn studies filologie en filosofie moest afbreken door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Door zijn extreme bijziendheid werd hij afgekeurd voor militaire dienst. Hij werkte als arbeider, tramconducteur en visser, en bood zich nadien aan als hospik op een hospitaaltrein en in een veldziekenhuis aan het Pools-Russische front. Hij raakte gewond door een shrapnel en werkte vervolgens ergens in een Oekraïense negorij als sorteerder van granaten in een wapenfabriek. Twee van zijn broers sneuvelden aan het front, en dit op dezelfde dag.

We leren Paustovski langzamerhand kennen als een moedig en eerlijk man, vervuld van een uitnodigende eenvoud, met oog voor detail en begiftigd met een uitzonderlijk geheugen. In zijn natuurbeschrijvingen toont hij zich een scherp observator. Niets ontsnapte aan zijn aandacht. Hij had een genereuze, sympathieke houding tegenover anderen, en hij bezat de gave tot dankbaarheid voor elk klein geluk dat hem ten deel viel, ook al was daar soms weinig reden toe. Paustovski wierp zich nooit op als filosoof of historicus, maar vertelde met een onopgesmukte eenvoud over zichzelf. De liefdes van zijn leven, de literatuur en het lot van zijn vaderland hielden hem het meest bezig. Maar hij beleefde zo veel dat zijn relaas over de Russische revolutie leest als een document over een epoche en een volk.

Vanaf de overgang tussen oorlog en burgeroorlog waagde Paustovski zijn “Sprong naar het Zuiden” en vestigde zich tenslotte in Odessa. Tot 1921 bleef de Oekraïne uiterst onrustig. Witten, Roden en een paar andere facties bestreden elkaar. Zijn dagboeknotities ademen de sfeer van een semi-zwervend bestaan uit. Hij woonde op diverse plaatsen in de Krim en tot diep in de Kaukasus. Paustovski was een soort freelancer, die dikwijls onderweg was. Zo deed hij onderzoek naar logistieke kwesties die verband hielden met havens en spoorwegen, werkte hij voor coöperaties en was journalist, o.a. voor de Morjak, een zeemanskrant in Odessa. Hij kende het maritieme wereldje goed. Maar tijdens zijn reizen bleef veel tijd over om te schrijven. Dergelijke proletarische schrijvers kwamen toen wel meer voor in het toenmalige Rusland. Denk maar aan Maxim Gorki, Michael Zoshchenko en Victor Schlovski. Ze oefenden van de hand in de tand allerhande beroepen uit in ver uiteenlopende streken, dikwijls met een gebrekkig statuut en verzekering, in een tijdperk dat toen nog het voordeel bood dat het weinig benul had van, of verlangen toonde naar het rigide patroon die onze huidige gemetronomiseerde maatschappij er bij iedereen goedschiks of kwaadschiks inhamert. Een poëtische “Wanderlust” was de diepste drijfveer die hem naar het onbekende voerde, naar een horizon die ooit nog eens beschreven moest worden. Uit een sterk autobiografisch getint verhaal citeer ik volgende treffende gedachte, die meteen ook zijn ziel in een verdichte vorm blootlegt: “Misschien omdat ik van het toeval hield, van een leven dat niet werd beheerst door het stalen regelmechaniek van het verstand waarin niet ik maar iemand anders bontgekleurde dagen met ingewikkelde patronen borduurde. Ik had altijd geweten dat mijn wegen niet platgetreden waren, maar dat er nog heel veel veelkleurigheid voor mij in het verschiet lag en dat daarin zowel droefheid zou blinken als vreugde waar je je hele leven naar smacht.” (pag.193) Het ergens in de luwte kunnen genieten van de basale levensbehoeften, zonder veel verdere beslommeringen, was voor hem voldoende reden om het in een provinciaal nest vol boerenkinkels enige tijd uit te houden. Maar vanaf half 1923 keerde hij terug naar Moskou, en toen begon een regelmatiger, meer honkvast bestaan, dat alvast op een domicilie kon bogen. Er brak een periode aan met divers journalistiek werk en studiereizen.

Eind jaren twintig werkte Paustovski in Moskou bij het persagentschap ROSTA, het latere TASS. Het journalistieke werk vergde veel van hem en hypothekeerde ook ten dele zijn literaire arbeid. Daar kwam pas in 1931 verandering in als hij zijn vaste dienstverband bij ROSTA opzegde en zich ten volle aan zijn literaire carrière wijdde. Met uitgevers, literaire tijdschriften, film- en theaterregisseurs had hij veel contacten, en hij begon opnieuw veel meer te reizen. Zo willigde hij het verzoek van Gorki in om via Moermansk naar het hoge Noorden te reizen om er de geschiedenis van een gietijzerfabriek te boekstaven. Uit dit alles vloeide in de marge ook de romantische novelle “Het lot van Charles Lonceville” voort. En in dezelfde periode publiceerde hij ”De baai van Kara-Bogaz”, een literair meerstemmig relaas over deze onherbergzame baai van de Kaspische Zee, die opengelegd werd voor industrie en oliewinning. Karel van het Reve heeft deze roman in 1935 vertaald. U merkt dat industriële thema’s prevaleerden, geheel in de stijl van Stalins dictaat dat de Sovjetschrijver verondersteld werd een “ingenieur van de ziel” te zijn, die zich ver hield van elke “decadente” bourgeois-literatuur. Pas in nauwe schoentjes raakte Paustovski in het terreurjaar 1938, toen Maarschalk Bljoecher, over wie hij een boek schreef, in ongenade viel en uiteindelijk gefusilleerd werd. Alle onverkochte boeken werden door de Gpoe geconfisceerd, en Paustovski vluchtte uit Moskou naar de Krim uit angst voor vervolging, maar werd daar met rust gelaten.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Paustovski oorlogscorrespondent aan het zuidelijke front. Hij verbleef o.a. in Alma-Ata (het huidige Almaty), de grootste stad van Kazachstan en een veilig toevluchtsoord voor vele Moskouse intellectuelen. Sergej Eisenstein resideerde er ook, net zoals de Pool Aleksander Wat. Begin jaren vijftig werd Paustovski verkozen tot voorzitter van de afdeling proza van de Schrijversbond en tot redactielid van de Literatoernaja gazeta. In 1956 maakt hij met een groep schrijvers op een stoomschip een soort mini -“Grand Tour” langs Europese havensteden, van Istanbul tot Leningrad. Paustovski was een koele minnaar van het regime. Hij is nooit lid van de communistische partij geweest. Tijdens Stalins leven was hij voorzichtig en poogde waar nodig zijn lot proactief te sturen. Maar, eind 1956 roerde hij zich plots in volle post-stalinistische “dooi”. Hij viel hij uit tegen de nomenklatoera, de elite en “decision-makers” van de Sovjet-Unie, naar aanleiding van de kritiek die geuit werd bij het verschijnen van de roman “Niet bij brood alleen” van Doedintsjev. En in 1964 was hij, naast o.a. Anna Achmatova, medeondertekenaar van een protestbrief die gericht was aan de procureur-generaal van de USSR, waarin de vrijlating van Josip Brodsky werd geëist. Brodsky was veroordeeld tot vijf jaar verbanning wegens “parasitisme”, maar werd na anderhalf jaar vrijgelaten. Een derde maal sprong Paustovski op de bres toen hij een schrijven in 1966 van o.a. Andrej Sacharov aan Leonid Breznjev steunde met zijn handtekening. Er werd Breznjev gevraagd zich te verzetten tegen een gedeeltelijke rehabilitatie van Stalin, een rehabilitatie waarbij bepaalde politieke kringen garen hoopten te spinnen.

Tot slot wil ik graag eens een staaltje geven van Paustovski’s vertelkunst. Hij is een wonderbaarlijk impressionist die gedetailleerd een sfeer weet te vangen in een alinea, waarbij hij zich bedient van een taaleigen dat ontegensprekelijk op zijn leefwereld geënt is. We laten de schrijver zelf aan het woord als hij in een brief uit 1916 zijn indrukken neerpende toen hij een Debussy-concert in Moskou bijwoonde:

“Nina heeft mij een toegangsbewijs voor het Sienkiewicz bezorgd. Ik ben ernaartoe geweest. Ik heb er Debussy gehoord. Weet je, Chatidzje, dat mij een rilling door de leden ging, zo mooi was het. Bij Nuages hoorde ik voor het eerst van mijn leven hoe de wolken zingen. Door de onduidelijke stemmen van de nacht, het schuimend geruis van de branding kwam de ijle zingzang van de wolken aangevlogen. De fagotten zongen gesmoord en teder, als verre winden in scheepstakelage, en ver boven zee viel een nachtelijke, goudachtige regen langzaam omlaag alsof duizenden parels in een grillige ligatuur neergestrooid werden op de soepel opspattende golven en neerkwamen met een zangerige klank… En net zoals in de nachten boven zee capricieuze patronen worden geweven en zich opnieuw wolken ontwikkelen, vlochten al even vreugdevol en moeiteloos de violen en fluiten hun luimige refrein.
Het was alsof ik een wereld van schemergoud, een dans van de nacht zag. Ik weet niet voldoende van Van Gogh, maar de volheid van zijn palet lijkt mij overeen te komen met de muziek van Claude Debussy.
Daarna volgde Fêtes. Dat is een gala, maar dan wel in een kroegje aan zee. De bedwelmende geuren van teer en pekelnat. Door de vensters zie je de sterren, als Chinese lantaarns, wazig branden. De lampen beginnen te trillen als een dronken gigue wild en vreugdevol weerklinkt. Glanzende, zwoele ogen, wijn, het vieren van vermetele, smachtende hartstocht. Opdringerige violen, schrille fluiten… Het is alsof de klanken in de kristallen spiegels, in de hoeken en gaten en tegen de gladde oppervlakken versplinteren, weergalmen, zich weer aanzwellend verwijderen en uiteenvallen met het geluid van een honend, onzeker gelach.” (pag. 63) ( )