Edgar Morin was een grote lacune in mijn kennis, tot een boeken-vriend me er op wees dat hij één van de belangrijkste Franse denkers uit de tweede helft van de vorige eeuw is. Klassiek-marxistisch geschoold socioloog en filosoof, vader en promotor van het systeem- en het complexiteitsdenken, en altijd heel sterk maatschappelijk geëngageerd gebleven, de laatste jaren vooral in ecologische zin. Je kan hem vergelijken met zijn vriend, de al even krasse Victor Hessel (intussen overleden), en ook een beetje met Roger Garaudy (al langere tijd dood), hoewel die onderweg toch flink de trappers is kwijtgeraakt.
Dit boekje is een bewerkte tekst van 6 conferenties die Morin gaf in Parijs, vorig jaar, toen hij al 94 jaar was! Na wat zoeken heb ik gemerkt dat Morin eigenlijk de laatste jaren al gelijkaardige boekjes heeft uitgebracht, met telkens ongeveer dezelfde oproep aan de mensheid om zich te bezinnen en nu maar vlug heel andere wegen op te gaan! Daaruit mag je gerust begrijpen dat dit boekje nogal pamflettair is, op enkele plaatsen nogal klassiek docerend en debiterend, en gevuld met begrippen waar Franse filosofen zo dol op zijn, zoals een pleidooi voor een vernieuwd humanisme en een opvallende apologie van de natie-staat. Dat alles op een antikapitalistische en anti-neoliberalistische grondlaag met lichte cultuurpessimistische trekken (de verloedering van het onderwijs bijvoorbeeld).
Maar we zouden Morin oneer aandoen als we hem daarmee als een modieuze schreeuwer wegzetten. Integendeel, als je voorbij het stellingenbombardement kijkt, steekt er iets authentiek in dit boekje, een eigen boodschap die me toch wel aanspreekt. En dat is vooral zijn voortdurend herhaald pleidooi om af te stappen van een denken in termen van zekerheden, en in de plaats systematisch ruimte te laten voor het onzekere en het onverwachte. Morin put daarvoor uit het inmiddels erg rijke systeem-denken, waar ik helaas nog veel te weinig van afweet. De term systeemdenken klinkt erg rigide, maar het is net het tegendeel, het poogt recht te doen aan de complexiteit van de (menselijke) werkelijkheid, door in te zoomen op wat emergenties en deviaties wordt genoemd. Dat moet uiteindelijk leiden tot een beter begrip van de realiteit, en dus een efficiënter manier om in die werkelijkheid te staan.
Morin past maar heel vluchtig de aanpak van dit denken toe op de grote uitdagingen van onze tijd, en toont daarmee een uitzicht op wat voor opties we hebben. Het blijft uiteraard allemaal wat aan de oppervlakte, maar het is op zijn minst interessant te noemen. En vooral, het geeft toch een vleugje optimisme in donkere tijden. Want dat is het aanstekelijke aan dit boekje: een 94-jarige die zegt dat we nog maar aan het begin van de mogelijkheden van de menselijke geest staan, om zijn slotwoorden over te nemen: “Nous vivons le commencement d’un commencement ». Misschien moet ik nu toch maar eens beginnen aan zijn fundamenteler werk. ( )