Ik heb heel wat genoegen beleefd aan de lectuur van dit omvangrijke oeuvre. Voor alle duidelijkheid: ik ben natuurlijk selectief geweest, want alle 3100 bladzijden verteren zou toch wel wat veel van het goede geweest zijn, maar ik denk toch dat ik zeker een kleine helft van de verhalen doorgenomen heb.
Wat vooral opvalt is de enorme diversiteit die in deze verzameling steekt. Om te beginnen geografisch: de verhalen spelen zich uiteraard grotendeels af in de toenmalige Arabische wereld, maar in de tijd van de redactie van de verzameling (grosso modo tussen de 8ste en de 12de eeuw) besloeg die wereld echt wel een flinke ruimte: het toneel verschuift voortdurend van Bagdad naar Damascus, naar Caïro, naar Andaloesië, Perzië, Turkije en centraal-Azië; in enkele – meer avontuurlijke - verhalen zijn er ook locaties die wijzen in de richting van India, China en Oost-Afrika. Ook de hoofdpersonages zijn erg uiteenlopend: koningen, kaliefen, sultans en vizieren spelen dikwijls de hoofdrol (vooral de roemruchte Haroen al-Rasjid komt regelmatig voor), maar ook kooplui (Sinbad de Zeeman), vissers en gewone ambachtslui lopen voortdurend in de kijker. In beperkte mate zijn er ook fantaisistische personages: djinns (goede geest), ifrieten (kwade geesten), tovenaressen en ook exotische tovenaars.
De diversiteit uit zich ook in de omvang en de insteek van de verhalen: er zijn korte, stichtelijke verhaaltjes bij van amper een halve bladzijde, maar ook epos-achtige verhalen van 130 bladzijden. Altijd is er een spanningselement: een uitdaging, een avontuur, een conflict of een bedreiging; en wat dan opvalt is dat als de nood het hoogst is, het betrokken personage zich meestal weet te redden door … een goed verhaal te vertellen. Zo krijg je natuurlijk een erg ingewikkelde en spitsvondige structuur: verhalen binnen verhalen, binnen verhalen, en terwijl dat allemaal – gespreid over 1001 nachten – verteld wordt door Sheherazade, in de hoop haar doodslot af te wenden en de koning aan wie ze de verhalen vertelt tot meer menselijkheid te bewegen. Die erg vernuftig structuur gaat blijkbaar terug op een oeroude, Indische verteltraditie.
De liefde is één van de hoofdthema’s: bijna voortdurend wordt er wel iemand, meestal mannen, maar ook enkele vrouwen, verliefd en zowel de lusten als de smarten van die toestand worden dik in de verf gezet. Wat me opviel is hoe veel poëzie er in de verhalen steekt, soms verfijnd, soms melig, dikwijls smachtend, maar soms ook erg plat.
Je zou een heel boek kunnen schrijven over het vrouwbeeld in deze arabische verhalen, want in tegenstelling tot het gangbare beeld in het westen is ook hier diversiteit troef. In de meeste verhalen worden vrouwen voorgesteld als bijna onwezenlijk mooi wezens, hun (lichamelijke) schoonheid wordt in de meest diverse toonaarden bezongen; slechts in enkele verhalen duiken ook intelligente vrouwen op, die zeer geleerd zijn en indruk maken door hun kennis en inzicht; hoewel er ook enkele zelfstandige, als kooplui optredende vrouwen figureren, zijn de meeste vrouwelijke personage in alle gevallen ondergeschikt aan de mannen, zowel prinsessen als slavinnen moeten naar hun pijpen dansen. Naast de lofzang op vrouwen, worden vrouwen toch ook wel erg dikwijls voorgesteld als vals en listig, en er duikt ook wel een enkele feeks op. Laten we tenslotte niet vergeten dat de vertelster van al deze verhalen, Sheherazade (in deze vertaling Sjahrazaad genoemd), de intelligente vrouw bij uitstek is: zij weet de wrede koning via haar verhalen te vermurwen en uiteindelijk tot meer menselijkheid te bewegen. Helaas is in deze vertaling dat aspect door de vertaler bijna helemaal weggelaten: de geleidelijke evolutie bij de koning, onder invloed van de verhalen van Sheherazade, zijn zelf-reflectie en uiteindelijk berouw, blijven volledig buiten beeld, en dat is erg spijtig.
Er is altijd veel te doen geweest over het hedonistische karakter van de 1001-verhalen, en dat zit er zeker in: in bijna elk verhaal wordt de lichamelijke liefde (soms heel expliciet) herhaald bedreven (er zijn zelfs enkele homoseksuele en pedoseksuele scenes bij), wijn en andere alcohol stroomt welig en de feestbanketten met rijke spijzen, geuren en smaken passeren regelmatig de revue. Ook in die zin is dit een ‘rijke’ collectie, die een beeld geeft van de fenomenale beschaving die Arabische wereld tussen de 8ste en 12de eeuw geweest moet zijn.
Maar vergis u niet: zowel het referentiekader, als de moraal van de vele verhalen zijn zowel impliciet als expliciet islamitisch. Er gaat geen pagina voorbij of er is een verwijzing naar God/Allah die alles bestiert, die de ultieme rechtvaardigheid vertegenwoordigt en aan wie het menselijk lot (ook dat van machtigen en rijken) is overgeleverd. In enkele verhaaltjes komen joden en christenen in beeld, meestal in negatieve termen (vooral de ‘Frankische ridders’, de kruisvaarders dus, moeten het ontgelden), tenzij ze zich bekeren tot het juiste geloof.
Zoals gezegd, de meeste van de 1001-verhalen zijn erg vermakelijk en verrassen door hun levendigheid, creatieve intriges, spitse dialogen en verfijnde poëzie. Maar de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat het op de duur toch wel wat veel wordt: al die avonturen, al die stichtelijke verhalen, er komt maar geen einde aan, en op de duur besluipt je toch wel een gevoel van monotonie, ondanks de eerder opgesomde diversiteit. De wijze raad is dus deze verhaaltjes mondjesmaat tot je te nemen, dus misschien af en toe ééntje en bij voorkeur elke avond, voor het slapengaan. Want dat geeft iets troostend aan het leven: zelfs als de tijden slecht zijn, er is altijd wel een goed verhaal (dat je leven kan redden). ( )