J. G. Ballard (1930–2009)

Het leek mij bijna onvoorstelbaar, maar het is toch al van 2018 geleden dat ik nog een boek van James Graham ‘J.G.’ Ballard besprak. In dat jaar las ik er echter niet één van hem maar drie – Super-Cannes https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2018/01/super-cannes-james-graham-balla..., De dag van de schepping rel="nofollow" target="_top">https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2018/03/de-dag-van-de-schepping-james-g..., en ten slotte De zachtheid van vrouwen https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2018/10/de-zachtheid-van-vrouwen-james-... – en het in zicht komen van het einde van de voorraad zal ongetwijfeld bijgedragen hebben tot een tijdelijke stop. Het moge duidelijk wezen: James Graham Ballard, wiens boeken in mijn bibliotheek nog net op dezelfde plank kunnen als die van Isaac Asimov https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/search/label/Isaac%20Asimov, behoort net als die laatste tot de auteurs waarvan ik tot nog toe ieder werk met veel genot gelezen heb, en in die vaststelling is ook na lezing van Het keizerrijk van de zon geen verandering gekomen.

Al is Het keizerrijk van de zon dan wel een heel ander werk dan Super-Cannes en de hier ook nog in mijn kasten staande boeken Wakend oog, Doodlopend strand, De brandende aarde, Cocaïnenacht (zeer onlangs in mijn handen gevallen en daarmee de reden om nog eens wat van Ballard te lezen) en Chronopolis. Dié boeken behoren immers tot het science-fictiongenre of zijn op zijn minst, wat dan heet, visionair. Ballard, overleden in 2009, stond immers bekend vanwege boeken waarin hij een bepaald draadje oppakte dat richting de toekomst leidt en dat dan op een manier uit te werken die niet alleen realistisch leek, maar (daardoor) ook buitengewoon griezelig. Met camera’s volgepropte woonwijken die desalniettemin niet veilig zijn, een intellectuele elite die zich afsluit van de buitenwereld en zich vervolgens zo begint te vervelen dat ze aan het moorden slaat, een wereld die getroffen wordt door een alsmaar om zich heen grijpende droogte, een stad waarin klokken verboden zijn,… Niemand heeft die dingen beter uitgewerkt zonder de band met het heden te verbreken. Dat geldt echter niet voor De dag van de schepping, De zachtheid van vrouwen, en Het keizerrijk van de zon. Die vallen namelijk niet onder de science fiction of de visionaire literatuur, die spelen zich, al hebben ze dan óók de (lichte) waanzin tot hoofdthema, af in het heden, of toch minstens een heden zoals de auteur of anderen dat gekend hebben. De dag van de schepping heeft als decor – zoals op de achterflap vermeld staat – “een door droogte en oorlog geteisterd Afrikaans land” waarin een westerse dokter zichzelf tracht staande te houden tot hij zelf aan de rond hem opdringende waanzin ten prooi valt (een boek dat enigszins vergelijkbaar is met Hart der duisternis https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2021/11/hart-der-duisternis-joseph-conr... van Joseph Conrad, nu ik er zo eens over nadenk); De zachtheid van vrouwen handelt over het leven van Ballard zelf en was, zoals de Los Angeles Times Book Review zei, “een staaltje van Ballards zeldzame vermogen werkelijkheid en verbeelding te versmelten tot de meer dan het leven zelf overtuigende wereld van de roman”; en Het keizerrijk van de zon is wat aan De zachtheid van vrouwen voorafgaat.

Of toch ten dele. Want los van het feit dat beide werken een mengeling vormen waarin fictie en werkelijkheid geenszins uit mekaar te trekken vallen – voor niks anders dan de werkelijkheid kan de geïnteresseerde lezer kennelijk terecht in het volkomen autobiografische Miracles of Life -, begint De zachtheid van vrouwen niet precies waar Het keizerrijk van de zon eindigt. Waar op de laatste bladzijde van Het keizerrijk van de zon Jim (ofte James, zijnde de gefictionaliseerde Ballard zelf) over de loopplank het schip Arrawa opstapt, doet de ik-persoon in De zachtheid van vrouwen (waarin Ballard dus de afstandelijkheid ten opzichte van het hoofdpersonage heeft laten vallen, wellicht omdat het verhaal toch mínder fictieve elementen bevat) dat pas aan het einde van Deel I – Een seizoen voor sluipmoordenaars, zo’n zestig bladzijden na aanvang van het boek. Eigenlijk zou ik die zestig bladzijden moeten herlezen om de reden van die herhaling – mogelijk niet louter een introductie voor mensen die Het keizerrijk van de zon niet gelezen hebben – te achterhalen, om voor mezelf te weten te komen of het wel een herhaling was, maar ik doe het niet. Eigenlijk had ik zelfs éérst Het keizerrijk van de zon moeten lezen en dan pas De zachtheid van vrouwen, maar gedane zaken nemen geen keer en ik heb voorlopig nog té veel te lezen om De zachtheid van vrouwen opniéuw ter hand te nemen.

Soit, we gingen het over Het keizerrijk van de zon hebben, Japan dus, al ligt de plaats waar en waarrond zich de actie afspeelt tegenwoordig niet meer in dat keizerrijk of door dat keizerrijk gecontroleerde gebieden. En dát is de achtergrond die dit boek wel heel bijzonder maakt. Jim, een tienjarige jongen, wordt immers tijdens de Tweede Wereldoorlog, zoals zovele anderen in die jaren, meegesleurd in de verwarring die zo’n oorlog onvermijdelijk creëert, ook (misschien vooral) voor wie geen wapens draagt, maar zijn Tweede Wereldoorlog is niet de Tweede Wereldoorlog waarmee wij in West-Europa minstens in vage lijnen bekend zijn. We weten allemaal wel (daar ga ik dan toch van uit) dat de Amerikanen uiteindelijk officieel betrokken raakten bij de strijdende partijen na de Japanse aanval op Pearl Harbor, maar van wat zich verder in de Stille Oceaan afspeelde, weten we doorgaans niet veel meer dan dat het eindigde met de Amerikaanse kernbommen op Hiroshima en Nagasaki (massamoorden waarvoor de Amerikanen overigens nooit veroordeeld zijn). We hebben mogelijk een film als The Bridge on the River Kwai gezien, of Clint Eastwoods tweeluik Flags of Our Fathers / Letters from Iwo Jima, maar bij het noemen van ‘Mantsjoerije’, de Tweede Chinees-Japanse Oorlog, Chiang Kai-shek of Puyi gaan er doorgaans niet bijzonder veel belletjes klinken (al hebben velen allicht ook The Last Emperor gezien, met die laatste als onderwerp), en als ze al klinken, dan toch niet echt helder. Terwijl net dát – aangevuld met wat daar nog vóór kwam - het decor is van Het keizerrijk van de zon, en dus datgene waar Sjanghai, plaats van de actie, in ligt: “Oorlogen kwamen vroeg naar Sjanghai, ze haalden elkaar in als de vloedgolven die de Jangtse opstroomden en alle doodkisten naar deze protserige stad terugvoerden die vanaf de begrafenispieren van de Chinese Bund in het water waren geworpen”.

Kort samengevat: aan het begin van de 19de eeuw, tijdens de Eerste Opiumoorlog (een oorlog die grotendeels draaide rond het feit dat Groot-Brittannië van oordeel was dat het het recht had opium China binnen te smokkelen, en de Chinezen daar anders over dachten), kwamen de Engelsen aan de macht in Sjanghai. Door het in 1842 gesloten Verdrag van Nanking (waarin overigens niet gesproken werd over die opium) kregen de Britten niet alleen Hongkong in handen, maar werden een aantal havens, waaronder die van Sjanghai, verplicht opengesteld voor internationale handel. In 1850 volgde al een opstand en in 1853 werd de stad bezet door een groep rebellen, die wel de landelijke gebieden rond de stad vernielden, maar de buitenlandse nederzettingen met rust lieten. Een hele hoop Chinezen vluchtte bijgevolg naar die buitenlandse nederzettingen, maar in het jaar daarop kwamen er nieuwe voorschriften die meer land ter beschikking stelden van de autochtonen en een eerste jaarlijkse bijeenkomst van de ‘gemeenteraad’ om de buitenlandse nederzettingen te beheren: in 1863 werden de Britse en Amerikaanse nederzettingen vervolgens samengevoegd tot wat vanaf dan de “Internationale Concessie” ging heten. Een dertigtal jaar relatief rust volgde, maar de Eerste Chinees-Japanse Oorlog (1894-1895) had behalve de door de Japanners afgedwongen ‘onafhankelijkheid’ van Korea en de afstand van een aantal gebieden, waaronder Taiwan, ook de komst van de Japanners naar Sjanghai tot gevolg. Ze bouwden er hun fabrieken, al snel gevolgd door de vroegere kolonisten, en Sjanghai werd behalve een belangrijke havenstad ook de belangrijkste financiële stad van het Verre Oosten. Nog geen tien jaar na het einde van de Eerste Chinees-Japanse Oorlog ziet echter de Tongmenghui, ofte Revolutionaire Liga, van de Chinezen Sun Yat-sen en Song Jiaoren het licht in Tokio (toen Japan, nu nog steeds Japan) en stelt zich tot doel een Chinese Republiek op te richten. Daaruit ontstaat in 1911 de Kwomintang (of Guomindang), die in 1912 effectief de eerste president van de Chinese Republiek levert, maar door de tweede president, Yuan Shikai, meteen zou verboden worden. In 1916, na het overlijden van die tweede president, slaagt de Kwomintang er met hulp van de Sovjets in af te rekenen met de plaatselijke krijgsheren in Zuid-China en vanaf het begin van de jaren 1920 maken de Chinese communisten óók deel uit van de Kwomintang, al is deze an sich niet communistisch. Een enigszins eigenaardige toestand – zij het geen zeldzame op het communistische pad -, die een einde zou nemen met het als partijleider aantreden van de al eerder genoemde Chiang Kai-shek: die verbrak meteen na zijn aanstelling tot partijleider in 1927 de banden met de Sovjets en begon met zijn nationalistische legers op de communisten van zijn voormalige partner Mao Zedong te jagen. De communisten konden op dat moment niet meer doen dan met zo’n 20.000 man het hazenpad te kiezen (een hazenpad dat later omgedoopt werd naar het toch iets eervoller “Lange Mars”) en zich zo ver mogelijk uit de buurt maken, en Chiang Kai-shek werd vanaf 1928 onbetwist alleenheerser over het land. Net lang genoeg in ieder geval om, onder andere, Sjanghai uit te roepen tot “speciale stad” en vervolgens tot provincie. Nog maar pas echter was hij als president opgevolgd door Lin Sen of het Japanse Keizerrijk viel Mantsjoerije binnen, daarmee de Tweede Chinees-Japanse Oorlog startend en de ‘onafhankelijkheid’ veroorzakend van wat van 1932 tot 1945 Mantsjoewko zou heten, een Japanse vazalstaat met de ook al eerder genoemde Puyi, de laatste keizer van de Qing-dynastie, als officieel staatshoofd. Een marionettenregime dus, dat met de door Japan afgedwongen Wapenstilstand van Tanggu in zijn grondgebied en regering zou erkend worden door de Chinese Republiek. Een vernedering die niet zou verhinderen dat de Kwomintang zich intussen verder bezighield met de strijd om de macht met de communisten van Mao en zou resulteren in het veroveren van grote gebieden in Oost-China door… Japan. Ook dié gebieden werden vervolgens door Japan ‘onafhankelijk’ verklaard als Japans-China. Van die laatste knokpartij was de Slag om Sjanghai de grootste en langste ronde, durend van 13 augustus 1937 tot 26 november van datzelfde jaar, en tevens wat door een aantal historici beschouwd wordt als het eerste gevecht van de Tweede Wereldoorlog, een gevecht dat gewonnen werd door de Japanners.

In die heksenketel – de “Internationale Concessie” was er nog steeds en de westerlingen die er woonden deden ondanks de omstandigheden nog steeds goede zaken – van een Republiek China (tegenwoordig nog voortbestaand als Taiwan op het eiland Formosa) met een ‘leidende partij’ Kwomintang die na jaren strijden tegen machthebbers en krijgsheren nauwelijks de tijd had gehad om zich naar behoren te installeren, vervolgens hele stukken land kwijtgespeeld was aan een bezetter en binnen wat van het land overbleef ook nog eens de strijd moest aangaan met steeds beter georganiseerde communisten, in een stad die een paar jaar eerder voor een groot deel tot puin was geschoten, maakt Jim in eerste instantie met de (rest van de) Tweede Wereldoorlog kennis via oorlogsfilms. Oorlogsfilms die eigenlijk alleen maar dát kunnen zijn, geen weergave van een echte oorlog: “De echte oorlog was alles wat hij zelf had gezien sinds de Japanse invasie in China in 1937, de oude slagvelden bij Hoeng-tj’iau en Lunghua, waar de beenderen van onbegraven doden elke lente aan de oppervlakte van de rijstvelden te voorschijn kwamen. Echt oorlog, dat waren de duizenden Chinese vluchtelingen die stierven aan cholera binnen de palissaden bij P’oe-toeng, en de bebloede hoofden van communistische soldaten op spiesen langs de Bund. In de echte oorlog wist niemand aan welke kant hij stond, en waren er geen vlaggen, of commentatoren of winnaars. In een echte oorlog waren er geen vijanden.” Of alleen maar vijanden, zou ik daar aan toevoegen, want “geen” of “alleen maar” is iets wat na het opnieuw uitbreken van de vijandelijkheden in Sjanghai, alleen dit keer tussen de Japanners en de nauwelijks militair aanwezige westerlingen (waarbij de Japanners ook nog eens gebruik maakten van westers wapentuig dat ze eerlijk gekocht hadden), steeds dicht bij mekaar blijft liggen. Al helemaal in de geest van Jim, een kinderlijke geest die Ballard zich zoveel jaar nadien toch nog perfect voor de volwassen geest wist te halen: “De communisten hadden het interessante vermogen iedereen van streek te maken, een gave waarvoor Jim het grootste respect had.” En: “Niet voor het eerst realiseerde Jim zich dat de Japanners, die officieel zijn vijanden waren, in Sjanghai zijn enige bescherming vormden.”

Een heksenketel ook waar Jim vervolgens ‘groot’ in wordt. Hij raakt zijn ouders kwijt (letterlijk, niet figuurlijk) in de ontstane chaos, zwerft op zijn eentje door de stad (daarbij zijn best doend zowel uit handen van de Japanners als de Chinezen te blijven), komt bij twee Amerikanen terecht die hem proberen te verkopen maar daar niet in slagen, maar wordt uiteindelijk toch opgepakt door de Japanners. En dan begint het pas. Van een hospitaal waar nauwelijks iemand beter wordt, wordt hij (na enig aandringen) afgevoerd naar een gevangenenkamp dat er nog niet blijkt te zijn, vervolgens (met zijn mede-‘reizigers’) geweigerd door de Britse kampleiders bij een volgend kamp (ze willen geen zieken), en komt er een voorlopig einde aan zijn reis met zijn opsluiting in Kamp Lunghua, een kamp gelegen rond een vliegveld waar de gevangenen vooral bezig zijn met proberen in leven te blijven ondanks steeds kleiner wordende voedselrantsoenen, een ‘directie’ die er niet in geïnteresseerd is hoe lang ze leven, en uiteindelijk ook de Amerikanen die de ene na de andere raid uitvoeren op dat vliegveld. Op de details ingaan van wat er tijdens die ‘reis’ gebeurt, van de mensen die hij leert kennen (in het bijzonder dokter Ransome en de Amerikaanse ritselaar Basie), en ook van wat er ná het feitelijk ontbinden van het kamp geschiedt (een soort dodenmars, maar dan eindigend in het niets, in een soort van machtsvacuüm dat werkelijk niemand nog komt invullen, een Apocalypse Now voorbij het laatste restje beschaving maar dan beschreven op een manier die alleen Ballard presteerde), zou ons te ver leiden, maar behalve meesterlijk verteld is Het keizerrijk van de zon ook een véél interessanter ooggetuigenverslag van wat burgers kan overkomen in de kampen van hun vijandig gezinde regimes dan MUZIKANT onder de galg van Herman Sachnowitz dat was. Niet omdat de Japanse kampen dodelijker waren dan de nationaal-socialistische vernietigingskampen (de Japanners leken niet uit op het bewust, laat staan in sneltempo kapot maken van hun gevangenen), maar omdat het verslag werkelijk persoonlijk is. Ik heb er u nu wel een historische achtergrond bij bezorgd, maar in het boek komt die nauwelijks aan de orde. De auteur heeft het dan wel over Jim als over een derde persoon, maar de wereld waarin Jim zich voortbeweegt, de wereld die de auteur weergeeft, is de wereld zoals Jim die moet gezien hebben, de wereld waaraan Jim zich zeer snel aanpast: “Zolang hij zijn klusjes deed voor Basie, Demarest en Cohen, naar de keukens en terug, water dragen en schaakspelen, kon Jim de illusie ophouden dat de oorlog altijd zou blijven duren”. Bevreemdend, die wereld waarin Jim dingen doet zonder dat hij die beoordeelt of zelfs maar kan beoordelen als ‘kwaad’ of ‘goed’, waarin hij dingen voor zichzelf en anderen ‘regelt’ zonder echt in staat te zijn daar de positieve gevolgen op lange termijn van in te schatten, waarin het kind in hem blijft vechten om boven de snel opgroeiende puber uit te komen, de lezer toelatend enige afstand te behouden, maar er ook voor zorgend dat je zelf niet buiten het verhaal kan blijven, een effect dat het lezen van Muzikant onder de galg op geen enkel moment weet te bereiken. Een passage als deze is oneindig veel begrijpelijker dan de pogingen van Sachnowitz om – telkens weer met een andere invulling – die ene regel naar voor te schuiven die geen enkele gevangene zou overtreden: “Naast hem zat dominee Pearce, een methodistische zendeling wiens Japans sprekende vrouw openlijk met de bewakers collaboreerde door iedere dag rapport uit te brengen over de activiteiten van de gevangenen. Niemand bekritiseerde mevrouw Pearce hierom, eigenlijk waren de meeste gevangenen in Lunghua erop uit om te collaboreren. Jim keurde het eigenlijk af maar was het ermee eens dat het waarschijnlijk verstandig was wat dan ook te doen om te overleven. Na drie jaar in het kamp betekende het begrip patriottisme niets. De dapperste gevangenen – collaboratie was een riskante zaak – waren diegenen die zich een weg kochten om bij de Japanners in de gunst te komen en daarbij hun makkers hielpen met kleine voorraden voedsel en verband. Trouwens, er waren weinig verboden activiteiten te verraden. Niemand in Kamp Lunghua zou dromen van vluchtpogingen en iedereen verklikte terecht elke gek die op het punt stond tussen het draad door te stappen vanwege de angst voor daaropvolgende represailles.”

Gek inderdaad, want terwijl er misschien hier en daar nog iemand was die vanuit de min of meer georganiseerde wereld van Kamp Lunghua probeerde te ontsnappen naar het regelrechte gekkenhuis daarbuiten, waren er ook nog die probeerden binnen te komen: “Berooide boeren, dorpsbewoners, soldaten van het marionettenleger en in de steek gelaten kinderen zaten op de openbare weg en staarden naar het prikkeldraad dat tegen hen werd verstevigd. De eersten van deze verpauperde mensen waren drie maanden geleden verschenen. ‘s Nachts klommen de wanhopigsten over de afrastering, maar werden gegrepen door patrouilles van geïnterneerden. Diegenen die het in het wachthuis tot de dageraad overleefden werden door de Japanners naar de rivier afgevoerd en op de oever doodgeknuppeld.”

Al kon het in Japan en de door Japan bezette gebieden natuurlijk altijd ook nog zo gek worden als tijdens de laatste dagen van nationaal-socialistisch Berlijn: “De bewakers bewogen met hun dienstroosters door het stille kamp en hielden herhaaldelijk appèls. De oorlog stond op het punt te eindigen, maar de Japanners waren bezeten van exacte kennis over hoeveel gevangenen ze vasthielden.” Een moeite die ze zich hadden kunnen sparen, want de gevangenen keerden vanzelf wel terug: “Na drie jaren van pogingen het kamp te verlaten waren ze nu terug aan de poort, klaar om hun posities in te nemen voor de derde wereldoorlog. Ze begonnen zich ten langen leste de simpele waarheid te realiseren die Jim altijd had gekend, dat ze binnen Lunghua vrij waren.” Vrij in ieder geval van die derde wereldoorlog, die daarbuiten inderdaad al leek te starten: “Er vielen een stuk of tien parachutes uit de B-29’s, die snel naar de aarde ijlden. De trommels waren niet met Spam, Klim en Reader’s Digest geladen maar met munitie en explosieven voor de Kwomintang-troepen. Het bataljon was onder steun van zijn artillerie de laatste communistische eenheden aan het uitroeien die nog steeds tussen de ruïnes van de pakhuizen van P’oe-toeng stand hielden. De lijken van de communisten werden op de strekdam als brandhout opgestapeld.”

Een schitterend boek, ook en zeker voor wie – want dat vergat ik u nog te zeggen – de film, Empire of the Sun, van Steven Spielberg heeft gezien. Wat neergeschreven kan worden door een auteur als Ballard kan immers absoluut niet noodzakelijk ook zo verfilmd worden.

Björn Roose… (mehr)

What an interesting reading experience. The prose is very lyrical that enables the dreamlike narrative. And that dreamlike quality is punctuated by unexpected action sequences. Is it worth reading? Yes. But know that it is the journey that will impact you, not the destination. The experience feels unresolved which I think was Ballard’s intention. If you are reading this for the first time, pay attention to whenever there is a discussion of ambiant light and anytime the narrative notes a distinction between light and dark. I believe Ballard is trying to make a connection between what is going in the surrounding environment (both physical and characters) with the turmoil inside the protagonist, Sanders. And also note the symbolic similarities between leprosy and the spreading crystallization. I think I know what Ballard is trying to connect. But I’ll let you come to your own conclusions. I think I liked this novel. I’m still ruminating on it. And as other reviews have pointed out, The Crystal World seems to be evocative of the Heart of Darkness, which I have never read but have viewed Apocalypse Now. ;)… (mehr)